Θεός βροντή, Θεός κεραυνός

Του Νίκου Ξένιου

Ο Έκτορας Λυγίζος, που ήδη έχει καταπιαστεί με τον Ευριπίδη, τον Μπέκετ, τον Τσέχωφ, τον Ίψεν, αλλά και τον Βέρντι, με το θέατρο και με τον κινηματογράφο, πειραματίστηκε με τις πολλές φωνές των προσώπων στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, και μάλιστα στο κοίλον της Επιδαύρου. Ανέτρεξε στις καταβολές του Χορού του αρχαίου δράματος και προτίμησε την εκφώνηση του ομαδικού λόγου από την ειθισμένη αναπαράσταση. Επέλεξε οι φωνές αυτές να περνούν από τον Χορό στον υποκριτή ως πρόταση για το ανέβασμα της τραγωδίας.

Ένας Προμηθέας και μία Προμηθέας

Ο Λυγίζος θέλησε ν’ αποδώσει μιαν εκδοχή του Προμηθέα λιγότερο τιτανική και περισσότερο ανθρώπινη. Οι αφηγητές –οκτώ τον αριθμό– δοκιμάζουν, σαν μαθητές, να αγγίξουν το τεράστιο ομοίωμα/τοτέμ ενός καθηλωμένου Προμηθέα. Ανεβοκατεβαίνουν δυναμικά και αγγίζουν, γεύονται, ξαπλώνουν, αφουγκράζονται, ψηλαφούν – σαν ιθαγενείς που ανακαλύπτουν το μεταφυσικό δέος στο γιγάντιο άγαλμα του θεού της Γνώσης, για να εκθέσουν τις εσωτερικές συγκρούσεις του, διαχειριζόμενοι μια σειρά συναισθημάτων: τον φόβο, την οργή, την αδικία, τον δισταγμό, τον θαυμασμό, το δέος, τον φασισμό του ψυχρού εκτελεστή, την έμπνευση και την καταδίωξη απ΄αυτήν, την αποδοχή της μοίρας, τη συντροφικότητα, την επαναστατική διάθεση, εναλλάσσοντας, στην εκφορά του λόγου, το πρώτο πρόσωπο  με το τρίτο και προσδίδοντας, έτσι, διαφορετική ενεργειακή φόρτιση στα επί μέρους σημεία του κειμένου. Η συνύπαρξη της αρσενικής και της θηλυκής πλευράς της personae του Προμηθέα είναι το πιο γερά θεμελιωμένο μέρος αυτής της πρότασης.

Η συνύπαρξη της αρσενικής και της θηλυκής πλευράς της personae του Προμηθέα είναι το πιο γερά θεμελιωμένο μέρος αυτής της πρότασης

Σε διαλεκτικά ζεύγη παρελαύνουν ο Ήφαιστος με το Κράτος/Βία, απομακρυνόμενοι από την αρχική αντίληψη προσωποποιημένων εννοιών που έως σήμερα παρήγαγαν. Ο διπλός Ωκεανός, ο διμελής θηλυκός χορός των Ωκεανίδων, ο διπλός Ερμής, η διπλή Ιώ επιμερίζουν, αντίστοιχα, το ορμέμφυτο και την ορθολογική προσέγγιση. Το χιούμορ ήταν κύριο συστατικό αυτής της παράστασης, καθώς η προφορικότητα (π.χ. των δύο απολαυστικών εκφάνσεων της Ιούς, της Γαλήνης Χατζηπασχάλη και της Δήμητρας Βλαγκοπούλου) έκανε ωραία αντίστιξη προς το βαρύγδουπο ύφος της προφητείας. Ο οδυρμός του ανθρώπινου αυτού Προμηθέα οδηγεί απαρέγκλιτα στην ανάκτηση της μνήμης του, ο θεός συνειδητοποιεί, ωριμάζοντας, πως έχει τη δυνατότητα να ελέγξει τη φύση του και να προδιαγράψει τη μοίρα του.

Δεν μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε το υποκριτικό ταλέντο της Γουλιώτη και εκείνο του Λυγίζου. Οι δύο Προμηθείς ήσαν ενορχηστρωμένοι θαυμάσια, η κινησιολογία τους μελετημένη και η αμφιθυμία του Τιτάνα παρήγαγε συναίσθημα. Ένας θεός-βροντή κι ένας θεός-κεραυνός, ένας θεός-άνθρωπος πλαισιωμένος από την ανιμιστική παρουσία των πνευμάτων των λιμνών, της θαλάσσιας αβύσσου, η υπεριπτάμενη απειλή από το όρνεο των τεράστιων υψομέτρων στις ασιατικές οροσειρές, μια γη που βρυχάται εξεικονίζοντας την «παγωμένη» εικόνα του τιμωρημένου ημίθεου, μια σύνοψη των διαφορετικών εκφάνσεων του κειμένου και των ποικίλων εκφορών του που επιτρέπει σε τόσες υποδηλώσεις να αναδειχθούν, αυτό προκρίνεται ως ένας πολλά υποσχόμενος στόχος της παράστασης αυτής. 

Τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται

Ο παντοδύναμος θεός, που παραγκώνισε γενεές θεών-προκατόχων για να αναρριχηθεί πραξικοπηματικά στην εξουσία, προβάλλει μια σειρά περιορισμών στο υφιστάμενο την εξουσία του ανθρώπινο γένος

«Εύα μην αγγίξεις το μήλο, Πανδώρα μην ανοίξεις το κουτί, Προμηθέα μακριά τα χέρια σου από τη φωτιά!». Ο παντοδύναμος θεός, που παραγκώνισε γενεές θεών-προκατόχων για να αναρριχηθεί πραξικοπηματικά στην εξουσία, προβάλλει μια σειρά περιορισμών στο υφιστάμενο την εξουσία του ανθρώπινο γένος. Αυτές οι απαγορευτικές διατάξεις δεν είναι παρά μια διπλότυπη αναπαράσταση, σε τιτάνειες διαστάσεις, των επιμέρους απαγορεύσεων που η κοσμική εξουσία επιβάλλει. «Μην χρησιμοποιήσεις το όνομα του Κυρίου επί ματαίω, μην κλέψεις, μην λατρέψεις ομοίωμα του Κυρίου σου»: οι μέγιστες απαγορεύσεις συνοδεύονται, στα κείμενα γενέσεως των λαών από σκληρές και αμείλικτες τιμωρίες. Στο πλαίσιο αυτής της τυραννικής κατασκευής, τα taboo παρίστανται ως θεόπνευστα. Η τιτανική σύγκρουση που έχει προηγηθεί και καθιερωθεί στο συλλογικό ασυνείδητο από όλες τις εκφάνσεις του αρχαίου αθηναϊκού εποικοδομήματος (από τον Αισχύλο ως τον Παρθενώνα και από τη Φιλοσοφία ως την Τραγωδία), στον Προμηθέα Δεσμώτη υποσκάπτεται από τον μαρτυρικό τιτάνα· αμφισβητείται, ώστε ο άνθρωπος ν’ αποκτήσει την πρωτοκαθεδρία.

Υπό αυτό το πρίσμα, το έργο είναι αιρετικό. Ο βασανιστής Δίας, επιβολέας του Νόμου προσηλώνει τον Προμηθέα, ένα πρόδρομο του Ιησού, τον ακινητοποιεί στο υπερβατικό τοπίο του Καυκάσου –που γεωγραφικά αποδίδει ως έγγιστα τις συντεταγμένες των καταβολών του ανθρωπίνου είδους– καταδικάζοντάς τον σε μιαν αιωνιότητα ακινητοποίησης και ως εκ τούτου αποτίμησης της παράβασής του. Ο ακινητοποιημένος Τιτάνας του εκπεπτωκότος ancient régime θα εκφωνήσει, στο έργο αυτό, την προφητική εκδοχή της επερχόμενης χειραφέτησής του, τη μελλοντική εκείνη στιγμή όπου το γένος των θνητών θα συντροφευτεί, θ’ αγαπηθεί, θα αξιοποιήσει τις πηγές ενέργειας, θα προκόψει ξεπερνώντας τον σκοταδισμό, την άγνοια, την προσήλωση στο έδαφος

Βγάλτε την τραγωδία από το ράφι

Έχουμε απολαύσει παραστάσεις ξένων και ελλήνων σκηνοθετών βασισμένες στην ανθρωπολογική σχολή, στη σχολή Μύθου και Τελετουργίας, σε πέντε ή έξι διαφορετικές ψυχαναλυτικές αναγνώσεις, στην αισθητική του βυζαντινισμού, στη μεταμοντέρνα προσέγγιση, που εν γένει αξιοποιούν το κείμενο στις διαφορετικές του μεταφράσεις. Έχουμε δει και παραστάσεις όπου η παρέκβαση της πεπατημένης κατακρεουργεί το κείμενο και καταλήγει απλό σχόλιο. Τα μεγάλα έργα του αρχαιοελληνικού θεάτρου έχουν δεινοπαθήσει πιο πολύ από κάθε άλλο κείμενο, κι αυτό γιατί η πολυσημία τους και ο αρχετυπικός τους χαρακτήρας προσφέρεται σε ποικίλες ερμηνείες.

Τα Τάρταρα δεν θ’ αρκέσουν ώστε να αφανιστεί το σπέρμα της εξέλιξης, αυτό εισηγείται ο Προμηθέας του Έκτορα Λυγίζου

Μας συγκίνησε πολύ η τρωτή εκδοχή ενός Προμηθέα σαρκικού, φοβισμένου, που βρίσκεται στο όριο του να λυγίσει. Δεν λέει το «απελθέτω απ’ εμού το ποτήριον τούτο» από πείσμα, σαν παιδί που δεν θα επιτρέψει στη παλιά κατάσταση πραγμάτων να συνθλίψει την πρόοδο, την όρεξη για ζωή, το νεανικό σφρίγος του πολιτισμού. Τα Τάρταρα δεν θ’ αρκέσουν ώστε να αφανιστεί το σπέρμα της εξέλιξης, αυτό εισηγείται ο Προμηθέας του Έκτορα Λυγίζου, και νομίζω ότι οφείλουμε να χειροκροτήσουμε το γεγονός ότι ένας νέος καλλιτέχνης έρχεται, με μια τελείως προσωπική διαχείριση του κλασικού κειμένου, να προσθέσει ένα λιθαράκι στο σύγχρονο προβληματισμό περί επαναπροσδιορισμού των προτεραιοτήτων μας.